by आनंदवन @ बाबा आमटे
 |
| मुरलीधर देवीदास आमटे ऊर्फ बाबा आमटे जन्म :- २६ डिसेंबर १९१४ मृत्यू - ९ फेब्रुवारी २००८ |
हे एक मराठी समाजसेवक होते. कुष्ठरोग्यांच्या शुश्रूषेसाठी त्यांनी चंद्रपूर, महाराष्ट्र येथे आनंदवन नावाचा आश्रम सुरू केला. याशिवाय वन्य जीवन संरक्षण, नर्मदा बचाओ आंदोलन अशा इतर सामाजिक चळवळींमध्येही त्यांनी सक्रिय सहभाग घेतला.
बाबा आमटे
यांच्या चार ओळी आपल्या सर्वांसमक्ष प्रस्तुत करत आहे.
त्यांना झेपेच्या कवेत येणारे आकाश असते.
सृजनशील साहसांना सीमा नसतात,
त्यांना मातीच्या स्पर्शाची अट असते.
अशी सृजनशील साहसे हवी आहेत,
जी बीजे पेरून बाट पाहू शकतील,
जी भाग ठेऊन भविष्य आखतील,
अन् बेभान होऊन वर्तमान घडवतील.....
--बाबा आमटे.
सर्वसामान्य माणूस दहा जन्मांतही जेवढे काम करू शकणार नाही, एवढे - व्याप्ती, उंची व खोली या सर्व दृष्टिकोनांतून - भव्य कार्य उभे करणारे श्रेष्ठतम समाजसेवक!
कुष्ठरोग्यांच्या जीवनात आनंद फुलविण्यासाठी चंद्रपूर जिल्ह्यात वरोरा येथे आनंदवन आश्रमाची स्थापना करणार्या मुरलीधर देवीदास उर्फ बाबा आमटे यांचा जन्म वर्धा जिल्ह्यातील हिंगणघाट येथे झाला. त्यांचे महाविद्यालयीन शिक्षण नागपूरमध्ये झाले. १९३४ साली बी.ए. व १९३६ साली एल. एल. बी. ही पदवी त्यांनी संपादन केली. १९४९-५० या कालावधीत त्यांनी कुष्ठरोगनिदानावरील अभ्यासक्रमही पूर्ण केला.
गांधीजींच्या सेवाग्राम आश्रमात राहत असताना गांधीजींच्या विचारांनी प्रभावित होऊन बाबांनी स्वातंत्रप्राप्तीच्या चळवळीत स्वत:ला झोकून दिले. १९४३ मध्ये वंदेमातरमची घोषणा दिल्याबद्दल त्यांना २१ दिवसांची तुरुंगवासाची शिक्षा झाली होती. स्वातंत्र्यप्राप्तीनंतरही कुष्ठरोग निर्मूलनाच्या कार्यासहइतरही राष्ट्रीय महत्त्वाच्या प्रश्र्नांवर विविध मार्गांनी आंदोलने केली, आपली प्रतिक्रिया नोंदवली. पंजाब दहशतवादाने वेढलेला असताना तेथील नागरिकांना इतर राज्यांतील भारतीय त्यांच्याबरोबर असल्याचा आत्मविश्र्वास देण्यासाठी बाबांनी पंजाबला भेट देण्याचे धाडस केले होते. त्यांनी अनेक नेत्यांशी व प्रत्यक्ष नागरिकांशी संवाद साधला होता. राष्ट्रीय एकात्मतेचा प्रसार करण्यासाठी बाबांनी १९८५ मध्ये भारत जोडो अभियान योजले होते. या अंतर्गत त्यांनी भारत भ्रमण करून जनतेपर्यंत एकात्मतेचे तत्त्व पोहोचवण्याचा प्रयत्न केला. नर्मदा बचाव आंदोलनात तब्बल एक तप (१२ वर्षे) नर्मदाकाठी मुक्काम करून त्यांनी आंदोलनाला पाठबळ दिले होते.
असाध्य गोष्टींना स्वत:हून सामोरे जाण्याच्या आव्हानात्मक वृत्तीमुळे कुष्ठरोगासारख्या महाभयंकर रोगाने ग्रस्त झालेल्यांची सेवा करण्याचे अतिकठीण व्रत त्यांनी स्वीकारले. त्या अंत:प्रेरणेतून १९५१ साली चंद्रपूर जिल्ह्यातील वरोरा तालुक्यात त्यांनी आनंदवनाची स्थापना केली. मरणापेक्षा भयाण आणि कबरीपेक्षा भयंकर असे काही असेल तर ते कुष्ठरोग्याचे आयुष्य. प्रत्येक कुष्ठरोग्याला आपल्या कुशीत सामावून घेऊन त्याची केवळ सेवा-सुश्रुषाच करण्याचीच नव्हे, तर त्याला आत्मनिर्भर करण्याची अखंड तपस्या बाबांनी केली. महारोगी सेवा समिती या संस्थेच्या माध्यमातून बाबांनी कार्याचा विस्तार केला. कोणत्याही व्यक्तीकडे समानतेने पाहण्याच्या त्यांच्या दृष्टीकोनामुळे आश्रमात आज सर्व धर्मांचे, सर्व थरांतील लोक आहेत. केवळ कुष्ठरोग्यांसाठीच नव्हे तर अंधांसाठी, मूकबधिरांसाठी विशेष शाळादेखील तेथे आहेत. कुष्ठरोग्यांसाठी उपचार, प्रशिक्षण व पुनर्वसन याकरिता त्यांनी रुग्णालयाची व अन्य प्रकल्पांची स्थापना केली. त्यांच्या शैक्षणिक उत्कर्षासाठीमहाविद्यालयाचीही स्थापना केली. प्रौढ व अपंगांसाठी हातमाग, सुतारकाम, लोहारकाम असे व्यवसाय प्रशिक्षण सुरू करून त्यांना आर्थिक स्वावलंबनाचा मार्ग दाखवला. शेती व त्या अनुषंगाने येणारे दुग्धशाला, गोशाळा, कुक्कुटपालन, शेळी-मेंढीपालन आदी कुटिरोद्योगही सुरू करून दिले. अशोकवन (नागपूर); सोमनाथ (मूल) या ठिकाणीही उपचार व पुनर्वसन केंद्रे स्थापन केली. (आजही ही केंद्रे कार्यरत आहेत.) देखणे ते हात ज्यांना निर्मितीचे डोहाळे, या बा. भ. बोरकरांच्या ओळीचा देखणा प्रत्यय या प्रकल्पांच्या ठिकाणी येतो. घनदाट जंगल, दळणवळण - संपर्काची साधने नाहीत, प्रचंड पाऊस, पावसात मार्गच अडवून टाकणार्या नद्या-नाले, जंगली श्र्वापदांचा सुळसुळाट, अन्न-वस्त्र-निवार्याची कमतरता, काही वेळा शासनाचा असहकार, आदिवासींचे अज्ञान, अंधश्रद्धा अशी प्रतिकूल परिस्थिती असूनही प्रचंड जिद्दीने बाबांनी आपली कामे पूर्णत्वास नेली.
भामरागड तालुक्यातील आदिवासींच्या विकासासाठी हेमलकसा येथे बाबांनी लोकबिरादरी प्रकल्प सुरू केला. गेल्या ३५ वर्षांपासून या प्रकल्पाची जबाबदारी बाबांचे सुपुत्र डॉ. प्रकाश व स्नुषा डॉ. मंदा आमटे समर्थपणे सांभाळत आहेत. या प्रकल्पाअंतर्गत आदिवासींना माहीत नसलेल्या शेतीच्या नवीन पद्धती शिकविल्या जातात. तसेच विद्यार्थ्यांसाठी शाळा, ज्येष्ठ नागरिकांसाठी उत्तरायण ही निवासी संस्था, वन्यप्राण्यांच्या रक्षणासाठी अनाथालय असे विविध उपक्रमही हेमलकसा येथे यशस्वीपणे चालू आहेत. डॉ. प्रकाश व डॉ. सौ. मंदा आदिवासींना अथकपणे आरोग्य सुविधा पुरवित आहेतच. हे कार्य बाबांच्या प्रेरणेतूनच सुरू आहे.
पद्मश्री, पद्मविभूषण, महाराष्ट्र भूषण, रेमन मॅगसेसे पुरस्कार, टेंपल्टन पुरस्कार, आंतरराष्ट्रीय गांधी शांतता पुरस्कार, जे. डी. बिर्ला आंतरराष्ट्रीय पुरस्कार, पुणे विद्यापीठाची डॉक्टरेट, डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर पुरस्कार अशा असंख्य राष्ट्रीय-आंतरराष्ट्रीय पुरस्करांनी बाबांना गौरविण्यात आले.(प्रकाश व मंदा आमटेंनाही ऑगस्ट, २००८ मध्ये मॅगसेसे पुरस्कार जाहीर झाला आहे.) या महान जगावेगळ्या विराग्याने स्वत:ला मिळालेल्या पुरस्कारांची सर्व रक्कम (कोटयवधी रुपये) फक्त समाजकार्यासाठीच वापरली.
६ कुष्ठरोगी, १४ रुपये रोख, १ आजारी गाय व सरकारकडून मिळालेली ५० एकर नापीक जमीन याआधारे लावलेल्या रोपट्याचे आज भल्या मोठ्या वटवृक्षात रूपांतर झालेले आहे. या कार्यात बाबांच्या पत्नी श्रीमती साधनाताई यांचाही त्याच तोडीचा वाटा आहे. साधनाताईंनी लिहिलेल्या समिधा या आत्मचरित्रपर पुस्तकातून साधनाताईंच्या संयमी, त्यागी व बाबांच्या कार्यासह त्यांना सांभाळणार्या समर्थ व्यक्तिमत्त्वाचा परिचय आपल्याला होतो. समिधातून बाबांच्या जीवनकार्याचा आढावाही आपल्यासमोर येतो.
बाबा प्रत्यक्ष समाजकार्यात नसते, तर एक उच्च दर्जाचे प्रतिभावान साहित्यिक म्हणून समाजासमोर आले असते. सतत कार्यरत असूनही त्यांनी ज्वाला आणि फुले आणि उज्ज्वल उद्यासाठी हे काव्यसंग्रह लिहिले. यांतून त्यांच्या साहित्यिक गुणांसह समाजकार्यावरची निष्ठाही दिसून येते. त्यांच्या विधायक कार्याला सौंदर्याचे परिमाण लाभले होते ते त्यांच्या प्रतिभेमुळेच! 'Our work is a Poem in action', असे स्वत: बाबा म्हणत असत.
संवेदनशीलता, प्रखर बुद्धिमता, धाडस, प्रचंड कष्ट करण्याची शारीरिक व मानसिक तयारी, कामाचा झपाटा, ठरवले ते साध्य करण्याची निश्र्चयी वृत्ती, संघटन कौशल्य, प्रकल्प व्यवस्थापन कौशल्य आणि प्रेरणासातत्य या सर्व गुणांच्या आधारे बाबांनी आपले सर्व प्रकल्प कमालीचे यशस्वी केले. बाबा आमटे यांच्या नेतृत्वाखाली आमटे परिवार कार्यरत होताच, पण त्यांच्या कार्यामुळे अनेक क्षेत्रांतील सामाजिक कार्यकर्त्यांना प्रत्यक्ष-अप्रत्यक्षपणे प्रेरणा मिळाली, उर्जा मिळाली. बाबा आनंदवनात मित्रमेळ्याचे आयोजन करत असत. या मेळ्यांना अनेक कलाकारांसह सामाजिक कार्यकर्ते उपस्थित राहत असत. यातूनच असंख्य कार्यकर्ते घडले, कामांना दिशा मिळाली.
समाजाने नाकारलेल्या उपेक्षितांना मोठ्या अंत:करणाने, मायेने आपल्या पंखाखाली घेऊन,त्यांना नवसंजीवनी देणारा हा महान कर्मयोगी फेब्रुवारी, २००८ मध्ये अनंतात विलीन झाला. आज बाबांच्या पुढच्या पिढ्याही (डॉ.प्रकाश, विकास आमटे व त्यांचे परिवार) विविध प्रकल्पांच्या माध्यमातून तेवढ्याच निष्ठेने, सातत्याने कार्यरत आहेत.
ताठ कण्याने जीवनाला सामोरे जाणारे बाबा हे प्रत्यक्षात अत्यंत हळव्या मनाचे कवी होते. 'ज्वाला आणि फुले', 'उज्वल उद्यासाठी' आणि 'करुणेचा कलाम' हे त्यांचे दोन कवितासंग्रह प्रसिद्ध आहेत.
कसं जगावं ते सांगणारे त्यातील काही अंश...
.........
... माणूस माझे नाव, माणूस माझे नाव
दहा दिशांच्या रिंगणात या पुढे माझी धाव...
बिंदुमात्र मी क्षुद खरोखर
परी जिंकले सातहि सागर
उंच गाठला गौरीशंकर
अग्नियान मम घेत चालले आकाशाचा ठाव...
मीच इथे ओसाडीवरती
नांगर धरूनी दुबळ्या हाती
कणकण ही जागवली माती
दुभिर्क्ष्याच्या छाताडावर हसत घातला घाव...
ही शेत अन् ही सुखसदने
घुमते यातून माझे गाणे
रोज आळवित नवे तराणे
मी दैन्याच्या विरुद्ध करतो क्षणक्षण नवा उठाव...
सुखेच माझी मला बोचती
साहसास मम सीमा नसती
नवी क्षितिजे सदा खुणवती
दूर दाट निबिडात मांडला पुन्हा नवा मी डाव...
... पांगळ्यांच्या सोबतीला येऊ द्या बलदंड बाहू
निमिर्तीच्या मुक्तगंगा, द्या इथे मातीत वाढू
नांगरू स्वप्ने उद्याची, येथली फुलतील शेते
घाम गाळील ज्ञान येथे, येथुनी उठतील नेते...
.. निबिडातून नवी वाट घडवण्याचे जीवनाचे आव्हान जेव्हा मी स्वीकारले
तेव्हाच त्याची चाहूल माझ्या पाठीशी असलेली मला जाणवली
अपयशांनी फेसाळलेला माझा चेहरा पाहून
आता मी कधीच हताश होत नाही
कारण जीवनाचा उबदार हात माझ्या पाठीवर फिरतच असतो
वाहणाऱ्या प्रवाहात मी आपले बिंदुत्व झोकून दिले आहे
कड्यावरून कोसळताना
आता मला कापरे भरत नाही
कारण माझ्यातला सागर सतत गर्जना करीतच असतो
भरती आणि ओहोटी यांनी तो विचलित होत नाही
कारण भरती ही जर माझी कृती आहे
तर ओहोटी ही विकृती कशी म्हणता येईल?
भरतीच्या लाटांनी मी जीवनाला आलिंगन देतो
आणि ओहोटीच्या हातांनी त्याचा पदस्पर्श करतो
आणि निबिडातल्या एकान्त साधनेत पूर्ववत् गढून जातो.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------
बाबांच्या नंतरचे आनंदवन!
बाबा आणि साधना आमटे यांनी लावलेल्या रोपट्याचा वटवृक्ष त्यांच्याच हयातीत झाला. या वटवृक्षाच्या पारंब्याही 'आनंदवना'च्या बाहेर रुजल्या, फोफावल्या. आणखी नव्या रुजत आहेत. बाबांची मुलेसुना डॉ. प्रकाश व डॉ. मंदा आणि डॉ. विकास व डॉ. भारती हे बाबांच्या कामात आले त्यालाही कित्येक वषेर् उलटली. आता तिसरी पिढी या कामात जोमाने उतरली आहे. बाबांना जाऊन वर्ष उलटून गेले. त्यांनी सुरू केलेली सारी कामे नेटाने चालू आहेतच. नवी उभी राहतायंत. या साऱ्याविषयी सांगतोय 'आनंदवना'तच रमलेला त्यांचा नातू...
बाबा आमटे यांनी स्थापन केलेल्या वरोरा इथल्या महारोगी सेवा समितीच्या कामाचा परिचय सर्वांना आहेच. बाबांनी कुष्ठरुग्णांसाठी १९४९मध्ये चंदपूर जिल्ह्यात वरोरा या तालुक्याच्या ठिकाणाजवळ आनंदवनात ही संस्था सुरू केली. तिचे कार्यक्षेत्र कुष्ठरुग्णांवरील उपचार, त्यांचे प्रशिक्षण आणि मानसिक, सामाजिक व आथिर्क पुनर्वसन याबरोबरच अंध, अपंग, मूकबधिर यांच्यासाठीही विस्तारले. या सर्वांचे शिक्षण, प्रशिक्षण व पुनर्वसन ही कामेही समितीने आपली मानली. त्यानंतर समाजातील अनाथ, ज्येष्ठ नागरिक, बेरोजगार उपेक्षित घटकांना आधार देऊन समितीचे कार्यकतेर् माडिया गोंड या आदिवासी जमातीपर्यंत पोहोचले. या आदिवासींना शिक्षण आणि वैद्यकीय सुविधा तर देण्यात आल्याच पण शेती करण्याचे आणि अन्य प्रशिक्षण देऊन त्यांना स्वावलंबी बनवण्याचे काम संस्थेने केले. त्याचप्रमाणे पूर, भूकंप अशा नैसगिर्क आपत्तींमध्ये सापडलेल्या जनतेच्या मदतीला संस्था त्या त्या वेळी धावून गेली. या कामातील नवा अध्याय म्हणजे, विदर्भातील यवतमाळ जिल्ह्यात गेल्या अडीच वर्षांपासून समितीने काम सुरू केले आहे. या कामाचा मुख्य हेतू, विदर्भातील आत्महत्या करणाऱ्या शेतकऱ्यांच्या कुटुंबांना आधार देता यावा आणि शेतीच्या अर्थशास्त्रात काही नवा मार्ग काढता यावा, हा आहे. या नव्या कामाला आता हळुहळू आकार येतो आहे.
समितीच्या साऱ्या कामाचा भर कुष्ठरुग्ण किंवा अपंग यांच्या साऱ्या क्षमतांचा जास्तीत जास्त वापर करून घेण्यावर आहे. त्यामुळे, संस्थेत राहिलेल्या ज्या ज्या व्यक्तीने काही ना काही व्यावसायिक कौशल्य आत्मसात केले ते संस्थेत स्वाभिमानाने कार्यरत राहिले. शिवाय, त्यातल्या अनेकांनी बाहेर जाऊनही आपली कुवत समाजाला दाखवून दिली. बेकारीचे संकट समाजाला ग्रासत असताना अपंगांनी केलेली ही कामगिरी उठून दिसणारी आहे.
संस्थेतील रहिवाशांच्या कामाची नुसती यादी केली तर शेतीमधून धान्य, भाजीपाला, फळे, दुग्धशाळेतून दूध, इमारत बांधणीचे तंत्र व कौशल्य, त्यात आवश्यक असणारे लाकूडकाम व लोखंडकाम, इमारतींमधील इलेक्ट्रिक फिटिंग, याशिवाय, बॅगा, चपला, बॅन्डेज, कापड, शुभेच्छा पत्रे, वह्या, रजिस्टर लेटरपॅड, पाकिटे यांची निमिर्ती...अशी ही यादी न संपणारी आहे. या श्रमशक्तीमुळेच आनंदवनाच्या बहुतेक गरजा तिथेच भागवल्या जातात. यातली सर्वांत महत्त्वाची गरज असते ती पाण्याची. आज आनंदवनातील तीन हजार रहिवासी, दुभती जनावरे, इतर पशुधन, शेती, फळफळावळ यांची पाण्याची गरज तर भागतेच. याशिवाय, आनंदवनातील विज्ञान, कला व वाणिज्य तसेच कृषि महाविद्यालयीन विद्याथीर् आणि प्राध्यापकांचीही पाण्याची गरज भागते. कॉलेजच्या प्रयोगशाळा, शेती कॉलेजचे शेत यांनाही आनंदवनातीलच पाणी पुरते. साध्या विहिरी, कूपनलिका आणि तलावांची साखळी यांतून हे पाणी पुरवले जाते. धरण किंवा कालव्याचे पाणी न आणता भर उन्हाळ्यात 'आनंदवना'तील ५० एकर जमीन सिंचनाखाली असते, हे आवर्जून सांगावेसे वाटते.
बाबांच्या मार्गदर्शनाखाली सुरू झालेली ही सारी कामे. आता बाबांचे निधन होऊन एका वर्षापेक्षा अधिक काळ लोटला. मात्र, यातले एकही काम थांबलेले नाही. याचे सर्वांत महत्त्वाचे कारण म्हणजे बाबांनी उभी केलेली जिवाभावाच्या कार्यर्कत्यांची लढाऊ पण तितकीच समर्पणशील फौज. या सर्वांच्या कामाची पद्धतही बाबांनीच आखून दिली आहे. यामुळेच आजही कित्येक देशी-विदेशी विद्याथीर्, स्वयंसेवक व एमबीएचे विद्याथीर् संस्थेचे व्यवस्थापन समजावून घेण्यासाठी 'आनंदवन' तसेच इतर प्रकल्पांत येतात. फार पूवीर्पासून प्रशिक्षण चालू असताना केंदीय प्रशासकीय सेवेतील अधिकारीही इथे येतात.
तुटपुंजे औपचारिक शिक्षण असणारे अपंग बांधव आपल्या कामाने समाजापुढे सकारात्मक उदाहरण ठेवतात. म्हणूनच विदर्भातील शेतकरी आत्महत्यांच्या पार्श्वभूमीवर यवतमाळ जिल्ह्यात झरी-जामणी तालुक्यात मूळगव्हाण या खेड्याजवळ एक नवा प्रकल्प संस्था उभारत आहे. कोलाम या विदर्भातील आदिवासी जमातीची या गावात बहुसंख्या आहे. तिथे मुख्यत: सूक्ष्म पाणलोट विकास व जल व्यवस्थापनातून शाश्वत शेती विकसित करण्याचा प्रयत्न चालू आहे. याचबरोबर प्राथमिक तसेच तातडीची आरोग्यसेवा इथे दिली जाते. तसेच, शिवणकला, संगणक प्रशिक्षणाच्या सुविधा आहेत. या कामाचा एक भाग म्हणून प्लॅस्टिक, वाहनांचे जुने टायर अशा टाकाऊ वस्तूंचा वापर करून अत्यंत कमी खर्चात बंधारा बांधण्यात आला. लोकांच्या सहभागातून हा बंधारा झाल्याने मूळगव्हाणला परिसरातील शेतकऱ्यांनी पहिल्यांदाच गव्हाचे पीक घेतले. सूक्ष्म पाणलोट विकास व जल व्यवस्थापनाच्या माध्यमातून आजवर दोनशे एकरांपेक्षा अधिक शेतजमिनीवर चार लहान-मोठे प्रकल्प उभारण्यात आले आहेत. ३६ अल्पभूधारक शेतकरी कुटुंबांचा जीवनस्तर उंचावण्याचा प्रयत्नही करण्यात आला आहे. शेतीचा शाश्वत विकास हाच या सामाजिक प्रकल्पाचा ध्यास आहे. विदर्भातील शेतकऱ्यांना आज नेमकी अशाच कामाची गरज आहे.
यवतमाळ जिल्ह्यातले संस्थेचे हे काम सर्वांत नवे असले तरी चंदपूर, गडचिरोली, नागपूर व यवतमाळ या चार जिल्ह्यांमध्ये संस्थेच्या विविध प्रकल्पांत पाच हजार जणांचा संसार गेली अनेक वषेर् चालला आहे. हे शिवधनुष्य समितीने अर्थातच समाजाच्या सहकार्यातून, देणग्यांमधून पेलले. तसेच, अन्नधान्यापासून चपलांपर्यंत, फनिर्चरपासून कपड्यांपर्यंत आणि स्टेशनरीपासून दुधापर्यंत बहुतेक गरजा आम्ही इथेच भागवतो. यातून संस्थेने मोठे स्वावलंबन गाठले असले तरी वीज, खाद्यतेले, चहा, साखर, मीठ, इंधन, औषधे, जुन्या इमारतींची देखभल व डागडुजी या साऱ्यांसाठी रोख पैसा लागतोच. यातील काही बाबींसाठी मर्यादित अनुदान मिळत असले तरी ते पुरेसे नाही. शिवाय, त्यात अनियमितता आहे.
संस्थेला मिळणाऱ्या देणग्या पैशाची अडचण दूर करतात, यात शंकाच नाही. पण बाबांच्या पाठीमागे या सर्व कामाला एक शाश्वत आथिर्क स्थैर्य लाभावे, असे आम्हा कार्यर्कत्यांना वाटते. त्यासाठी हवा आहे एक कायमस्वरूपी निधी (कॉर्पस फंड.) संस्थेचा व्याप लक्षात घेऊन आम्ही केंद सरकारच्या अर्थखात्याकडे ३७ कोटी ५० लाख रुपयांचा कायमस्वरूपी निधी उभारण्याची अनुमती मागितली होती. अर्थखात्याने नुकतीच ही मान्यता कळवली आहे.
या कायमस्वरूपी निधीला देणगी दिल्यास कंपनी, व्यावसायिक व पगारदार या साऱ्यांनाच प्राप्तिकरातून सवलत मिळणार आहे. हा कायमस्वरुपी निधी उभा राहिल्यास बाबांनी सुरू केलेल्या कामांची मजबुती आणि विस्तार करता येईल, असा विश्वास आम्हा तरुण कार्यर्कत्यांना वाटतो आहे. 'महारोगी सेवा समिती, वरोरा' या नावाने काढलेला धनादेश आनंदवन, ता. वरोरा जि. चंदपूर, ४४२ ९१४ इथे पाठवता येईल.
बाबा आणि माझी आजी साधना आमटे यांनी अनेक दशके केलेले काम त्यांच्या मुला-सुनांकडून आता माझ्या पिढीपर्यंत येऊन पोहोचले आहे. मी आणि माझी भावंडे बाबांचे आणि आमच्या आईबाबांचे काम पुढे नेण्याचा प्रयत्न करत आहोत. या कामाला सर्वांचे आशीर्वाद मिळावेत, अशी आमची इच्छा आहे. महाराष्ट्र तसेच जगभरातील लाखो लोक गेल्या साठ वर्षांत 'आनंदवना'त येऊन गेले आहेत. आजही येत आहेत. चार जिल्ह्यांमध्ये चालू असणाऱ्या संस्थेच्या प्रकल्पांमध्ये सर्वांचे मनापासून स्वागत आहे...
बाबा आमटे यांनी स्थापन केलेल्या वरोरा इथल्या महारोगी सेवा समितीच्या कामाचा परिचय सर्वांना आहेच. बाबांनी कुष्ठरुग्णांसाठी १९४९मध्ये चंदपूर जिल्ह्यात वरोरा या तालुक्याच्या ठिकाणाजवळ आनंदवनात ही संस्था सुरू केली. तिचे कार्यक्षेत्र कुष्ठरुग्णांवरील उपचार, त्यांचे प्रशिक्षण आणि मानसिक, सामाजिक व आथिर्क पुनर्वसन याबरोबरच अंध, अपंग, मूकबधिर यांच्यासाठीही विस्तारले. या सर्वांचे शिक्षण, प्रशिक्षण व पुनर्वसन ही कामेही समितीने आपली मानली. त्यानंतर समाजातील अनाथ, ज्येष्ठ नागरिक, बेरोजगार उपेक्षित घटकांना आधार देऊन समितीचे कार्यकतेर् माडिया गोंड या आदिवासी जमातीपर्यंत पोहोचले. या आदिवासींना शिक्षण आणि वैद्यकीय सुविधा तर देण्यात आल्याच पण शेती करण्याचे आणि अन्य प्रशिक्षण देऊन त्यांना स्वावलंबी बनवण्याचे काम संस्थेने केले. त्याचप्रमाणे पूर, भूकंप अशा नैसगिर्क आपत्तींमध्ये सापडलेल्या जनतेच्या मदतीला संस्था त्या त्या वेळी धावून गेली. या कामातील नवा अध्याय म्हणजे, विदर्भातील यवतमाळ जिल्ह्यात गेल्या अडीच वर्षांपासून समितीने काम सुरू केले आहे. या कामाचा मुख्य हेतू, विदर्भातील आत्महत्या करणाऱ्या शेतकऱ्यांच्या कुटुंबांना आधार देता यावा आणि शेतीच्या अर्थशास्त्रात काही नवा मार्ग काढता यावा, हा आहे. या नव्या कामाला आता हळुहळू आकार येतो आहे.
समितीच्या साऱ्या कामाचा भर कुष्ठरुग्ण किंवा अपंग यांच्या साऱ्या क्षमतांचा जास्तीत जास्त वापर करून घेण्यावर आहे. त्यामुळे, संस्थेत राहिलेल्या ज्या ज्या व्यक्तीने काही ना काही व्यावसायिक कौशल्य आत्मसात केले ते संस्थेत स्वाभिमानाने कार्यरत राहिले. शिवाय, त्यातल्या अनेकांनी बाहेर जाऊनही आपली कुवत समाजाला दाखवून दिली. बेकारीचे संकट समाजाला ग्रासत असताना अपंगांनी केलेली ही कामगिरी उठून दिसणारी आहे.
संस्थेतील रहिवाशांच्या कामाची नुसती यादी केली तर शेतीमधून धान्य, भाजीपाला, फळे, दुग्धशाळेतून दूध, इमारत बांधणीचे तंत्र व कौशल्य, त्यात आवश्यक असणारे लाकूडकाम व लोखंडकाम, इमारतींमधील इलेक्ट्रिक फिटिंग, याशिवाय, बॅगा, चपला, बॅन्डेज, कापड, शुभेच्छा पत्रे, वह्या, रजिस्टर लेटरपॅड, पाकिटे यांची निमिर्ती...अशी ही यादी न संपणारी आहे. या श्रमशक्तीमुळेच आनंदवनाच्या बहुतेक गरजा तिथेच भागवल्या जातात. यातली सर्वांत महत्त्वाची गरज असते ती पाण्याची. आज आनंदवनातील तीन हजार रहिवासी, दुभती जनावरे, इतर पशुधन, शेती, फळफळावळ यांची पाण्याची गरज तर भागतेच. याशिवाय, आनंदवनातील विज्ञान, कला व वाणिज्य तसेच कृषि महाविद्यालयीन विद्याथीर् आणि प्राध्यापकांचीही पाण्याची गरज भागते. कॉलेजच्या प्रयोगशाळा, शेती कॉलेजचे शेत यांनाही आनंदवनातीलच पाणी पुरते. साध्या विहिरी, कूपनलिका आणि तलावांची साखळी यांतून हे पाणी पुरवले जाते. धरण किंवा कालव्याचे पाणी न आणता भर उन्हाळ्यात 'आनंदवना'तील ५० एकर जमीन सिंचनाखाली असते, हे आवर्जून सांगावेसे वाटते.
बाबांच्या मार्गदर्शनाखाली सुरू झालेली ही सारी कामे. आता बाबांचे निधन होऊन एका वर्षापेक्षा अधिक काळ लोटला. मात्र, यातले एकही काम थांबलेले नाही. याचे सर्वांत महत्त्वाचे कारण म्हणजे बाबांनी उभी केलेली जिवाभावाच्या कार्यर्कत्यांची लढाऊ पण तितकीच समर्पणशील फौज. या सर्वांच्या कामाची पद्धतही बाबांनीच आखून दिली आहे. यामुळेच आजही कित्येक देशी-विदेशी विद्याथीर्, स्वयंसेवक व एमबीएचे विद्याथीर् संस्थेचे व्यवस्थापन समजावून घेण्यासाठी 'आनंदवन' तसेच इतर प्रकल्पांत येतात. फार पूवीर्पासून प्रशिक्षण चालू असताना केंदीय प्रशासकीय सेवेतील अधिकारीही इथे येतात.
तुटपुंजे औपचारिक शिक्षण असणारे अपंग बांधव आपल्या कामाने समाजापुढे सकारात्मक उदाहरण ठेवतात. म्हणूनच विदर्भातील शेतकरी आत्महत्यांच्या पार्श्वभूमीवर यवतमाळ जिल्ह्यात झरी-जामणी तालुक्यात मूळगव्हाण या खेड्याजवळ एक नवा प्रकल्प संस्था उभारत आहे. कोलाम या विदर्भातील आदिवासी जमातीची या गावात बहुसंख्या आहे. तिथे मुख्यत: सूक्ष्म पाणलोट विकास व जल व्यवस्थापनातून शाश्वत शेती विकसित करण्याचा प्रयत्न चालू आहे. याचबरोबर प्राथमिक तसेच तातडीची आरोग्यसेवा इथे दिली जाते. तसेच, शिवणकला, संगणक प्रशिक्षणाच्या सुविधा आहेत. या कामाचा एक भाग म्हणून प्लॅस्टिक, वाहनांचे जुने टायर अशा टाकाऊ वस्तूंचा वापर करून अत्यंत कमी खर्चात बंधारा बांधण्यात आला. लोकांच्या सहभागातून हा बंधारा झाल्याने मूळगव्हाणला परिसरातील शेतकऱ्यांनी पहिल्यांदाच गव्हाचे पीक घेतले. सूक्ष्म पाणलोट विकास व जल व्यवस्थापनाच्या माध्यमातून आजवर दोनशे एकरांपेक्षा अधिक शेतजमिनीवर चार लहान-मोठे प्रकल्प उभारण्यात आले आहेत. ३६ अल्पभूधारक शेतकरी कुटुंबांचा जीवनस्तर उंचावण्याचा प्रयत्नही करण्यात आला आहे. शेतीचा शाश्वत विकास हाच या सामाजिक प्रकल्पाचा ध्यास आहे. विदर्भातील शेतकऱ्यांना आज नेमकी अशाच कामाची गरज आहे.
यवतमाळ जिल्ह्यातले संस्थेचे हे काम सर्वांत नवे असले तरी चंदपूर, गडचिरोली, नागपूर व यवतमाळ या चार जिल्ह्यांमध्ये संस्थेच्या विविध प्रकल्पांत पाच हजार जणांचा संसार गेली अनेक वषेर् चालला आहे. हे शिवधनुष्य समितीने अर्थातच समाजाच्या सहकार्यातून, देणग्यांमधून पेलले. तसेच, अन्नधान्यापासून चपलांपर्यंत, फनिर्चरपासून कपड्यांपर्यंत आणि स्टेशनरीपासून दुधापर्यंत बहुतेक गरजा आम्ही इथेच भागवतो. यातून संस्थेने मोठे स्वावलंबन गाठले असले तरी वीज, खाद्यतेले, चहा, साखर, मीठ, इंधन, औषधे, जुन्या इमारतींची देखभल व डागडुजी या साऱ्यांसाठी रोख पैसा लागतोच. यातील काही बाबींसाठी मर्यादित अनुदान मिळत असले तरी ते पुरेसे नाही. शिवाय, त्यात अनियमितता आहे.
संस्थेला मिळणाऱ्या देणग्या पैशाची अडचण दूर करतात, यात शंकाच नाही. पण बाबांच्या पाठीमागे या सर्व कामाला एक शाश्वत आथिर्क स्थैर्य लाभावे, असे आम्हा कार्यर्कत्यांना वाटते. त्यासाठी हवा आहे एक कायमस्वरूपी निधी (कॉर्पस फंड.) संस्थेचा व्याप लक्षात घेऊन आम्ही केंद सरकारच्या अर्थखात्याकडे ३७ कोटी ५० लाख रुपयांचा कायमस्वरूपी निधी उभारण्याची अनुमती मागितली होती. अर्थखात्याने नुकतीच ही मान्यता कळवली आहे.
या कायमस्वरूपी निधीला देणगी दिल्यास कंपनी, व्यावसायिक व पगारदार या साऱ्यांनाच प्राप्तिकरातून सवलत मिळणार आहे. हा कायमस्वरुपी निधी उभा राहिल्यास बाबांनी सुरू केलेल्या कामांची मजबुती आणि विस्तार करता येईल, असा विश्वास आम्हा तरुण कार्यर्कत्यांना वाटतो आहे. 'महारोगी सेवा समिती, वरोरा' या नावाने काढलेला धनादेश आनंदवन, ता. वरोरा जि. चंदपूर, ४४२ ९१४ इथे पाठवता येईल.
बाबा आणि माझी आजी साधना आमटे यांनी अनेक दशके केलेले काम त्यांच्या मुला-सुनांकडून आता माझ्या पिढीपर्यंत येऊन पोहोचले आहे. मी आणि माझी भावंडे बाबांचे आणि आमच्या आईबाबांचे काम पुढे नेण्याचा प्रयत्न करत आहोत. या कामाला सर्वांचे आशीर्वाद मिळावेत, अशी आमची इच्छा आहे. महाराष्ट्र तसेच जगभरातील लाखो लोक गेल्या साठ वर्षांत 'आनंदवना'त येऊन गेले आहेत. आजही येत आहेत. चार जिल्ह्यांमध्ये चालू असणाऱ्या संस्थेच्या प्रकल्पांमध्ये सर्वांचे मनापासून स्वागत आहे...
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
आठवणी साधनाताईं
२००८ मध्ये साधनाताई आमटे यांना चतुरंग प्रतिष्ठानचा पुरस्कार आनंदवनातच प्रदान करण्यात आला होता. त्यानिमित्त पसिद्ध करण्यात आलेल्या विशेष पुस्तिकेसाठी घेतलेल्या मुलाखतीत आपल्या लहानपणीच्या तसेच बाबांसोबतच्या खडतर जीवनाच्या काही आठवणी साधनाताईंनी सांगितल्या होत्या.
मूळच्या तुम्ही कर्मठ घरातल्या. मात्र करुणेचा पाझर तुमच्या मनात लहानपणापासूनच होता. त्याबाबची एखादी आठवण सांगा.
माझ्याकडे सेवावृत्ती आणि करुणा पहिल्यापासूनच आहे; ते काही मी बाबांकडून शिकले नाही. जात-पात, धर्म पाळायचा नाही हे मी बाबांकडून शिकले. तुम्ही माझ्याकडून करुणा शिका, असं मी बाबांना म्हणते. लहान असताना आमच्यासमोर म्युनिसिपालिटीचा नळ होता. त्या नळावर पाणी भरायला बायका यायच्या. स्पृश्य एका बाजूला बसायच्या आणि अस्पृश्य एका बाजूला. नळ गेला की अस्पृश्य बायका तशाच रहायच्या. हिरमुसल्या व्हायच्या. त्यावेळी मी असेन नऊ-दहा वर्षांची. मला खूप दया यायची. पण माझ्यावर इतके कर्मठ संस्कार होते की, नुसता थेंब जरी उडाला, कपडे जरी लागले, तरी आंघोळ करायची. स्वत:मध्ये बंडखोरी नव्हती. आमच्या अंगणात विहीर होती. अस्पृश्य बायकांना लांब बसवून त्यांची सर्व मडकी मी पूर्ण भरून द्यायची. असं अनेकदा व्हायचं.
समाजसेवेला वाहून घेतलेल्या बाबांसोबत संसार करताना अनेक कठीण प्रसंगांना सामोरे जावे लागले. त्यातल्या काही सांगा.
साम्ययोगाच्या प्रयोगादरम्यान आमचं जीवन कष्टाचं होतं. घरात काय होतं? फक्त लोणच्याच्या बरण्या होत्या. प्रकाशच्या वेळी नऊ महिने पूर्ण होत असताना एकदा लिंबाच्या लोणच्याची बरणी काढायला गेले आणि बरणी घेऊन धाडकन् जमिनीवर पडले. बरणीचा चुराडा. खाली असलेला कंदील, कपबशी यांचा चुरा झाला. माझं डोकं फुटलं. रात्री डॉक्टरांना बोलावलं. त्यांनी माझे बरेच केस कापले आणि स्टिच घातले.
बाबांसोबत कोणत्या विषयावर मतभेद आहेत?
मतभेद असे नाहीत. जे आहेत, ते आपण अॅक्सेप्टच केलं आहे. आता मतभेद म्हणजे, काही गोष्टी आवडत नाहीत बघा. ज्या गोष्टी मला नीट, बाबांपेक्षा जास्त समजतात, त्या मला सांगितल्यावर खूप राग येतो. कोणी आलं, गेलं की त्यांच्याबरोबरचे ड्रायव्हर, मदतनीस यांना जेवण दिलं की नाही, असं विचारतात. मी आता म्हणते, असं विचारणं हा माझा अपमान आहे. तुमच्यापेक्षा जास्त समजतं मला!
आयुष्यातल्या अस्थिरतेबद्दल तुम्हाला काही वाटत नाही का?
नाही... मी कधी विचारच केला नाही. आम्ही सगळं डिसओन केलं. बंगला वगैरे ज्याचं त्याला देऊन टाकलं. माझ्या मुलांना आज एक हक्काची झोपडीही नाही. आमच्याकडे दया-करुणा पूवीर्पासूनच आहे. त्यामुळे फाटक्यातुटक्या कपड्यातली मुलं पाहिली की मला गिल्टी वाटतं...माझ्या मुलांचं बालपण असंच निघून गेलं.. कधी बिस्किटांचा पुडा नाही की स्वेटर्स नाहीत. माझे ब्लाउज घालून पोरं निजायची, थंडी वाजते म्हणून!
आनंदवनाच्या यशोदा
नागपूर येथील कृष्णशास्त्री घुले यांची इंदू ही मुलगी. इंटरमिजिएटपर्यंत शिक्षण. इंदूचा जन्म पाच मे 1926 चा. पुढे 18 डिसेंबर 1946 ला बाबा (मुरलीधर) आमटे यांच्याशी विवाह झाल्यानंतर त्या साधनाताई आमटे झाल्या. त्यांना डॉ. प्रकाश आणि डॉ. विकास ही दोन मुले आहेत. अत्यंत संपन्न परिवारातील साधनाताई, बाबांनी प्रचलित रूढी आणि परंपरेच्या विरोधात आरंभलेल्या यज्ञात तेवढ्याच समर्पितपणे अंतिम क्षणापर्यंत सहभागी झाल्या. शेवटच्या श्‍वासापर्यंत त्या आनंदवनाच्या यशोदा म्हणूनच वावरल्या. समाजाने वाळीत टाकलेल्या कुष्ठरोग्यांना त्यांनी मायेची उणीव जाणवू दिली नाही. सबंध देशात समाजकार्याचा आदर्श असलेल्या आनंदवनाच्या उभारणीसाठी त्यांनी आयुष्यभर प्रचंड हालअपेष्टा सहन केल्या. त्यांनी "समीधा' हे आत्मचरित्र लिहिले आहे. ते हिंदी, मराठी आणि इंग्रजी भाषांतून प्रकाशित झाले आहे. नऊ फेब्रुवारी 2008 रोजी बाबांचे निधन झाले. त्यानंतर त्यांनी आनंदवनातील निराधारांना प्रेमाची, मायेची उणीव भासू दिली नाही. बाबा गेल्यानंतर त्या खऱ्या अर्थाने आनंदवनाचा आत्माच होत्या. त्यांच्या निधनाने आता आनंदवनाचा आत्माच हरवला आहे.
मूळच्या तुम्ही कर्मठ घरातल्या. मात्र करुणेचा पाझर तुमच्या मनात लहानपणापासूनच होता. त्याबाबची एखादी आठवण सांगा.
माझ्याकडे सेवावृत्ती आणि करुणा पहिल्यापासूनच आहे; ते काही मी बाबांकडून शिकले नाही. जात-पात, धर्म पाळायचा नाही हे मी बाबांकडून शिकले. तुम्ही माझ्याकडून करुणा शिका, असं मी बाबांना म्हणते. लहान असताना आमच्यासमोर म्युनिसिपालिटीचा नळ होता. त्या नळावर पाणी भरायला बायका यायच्या. स्पृश्य एका बाजूला बसायच्या आणि अस्पृश्य एका बाजूला. नळ गेला की अस्पृश्य बायका तशाच रहायच्या. हिरमुसल्या व्हायच्या. त्यावेळी मी असेन नऊ-दहा वर्षांची. मला खूप दया यायची. पण माझ्यावर इतके कर्मठ संस्कार होते की, नुसता थेंब जरी उडाला, कपडे जरी लागले, तरी आंघोळ करायची. स्वत:मध्ये बंडखोरी नव्हती. आमच्या अंगणात विहीर होती. अस्पृश्य बायकांना लांब बसवून त्यांची सर्व मडकी मी पूर्ण भरून द्यायची. असं अनेकदा व्हायचं.
समाजसेवेला वाहून घेतलेल्या बाबांसोबत संसार करताना अनेक कठीण प्रसंगांना सामोरे जावे लागले. त्यातल्या काही सांगा.
साम्ययोगाच्या प्रयोगादरम्यान आमचं जीवन कष्टाचं होतं. घरात काय होतं? फक्त लोणच्याच्या बरण्या होत्या. प्रकाशच्या वेळी नऊ महिने पूर्ण होत असताना एकदा लिंबाच्या लोणच्याची बरणी काढायला गेले आणि बरणी घेऊन धाडकन् जमिनीवर पडले. बरणीचा चुराडा. खाली असलेला कंदील, कपबशी यांचा चुरा झाला. माझं डोकं फुटलं. रात्री डॉक्टरांना बोलावलं. त्यांनी माझे बरेच केस कापले आणि स्टिच घातले.
बाबांसोबत कोणत्या विषयावर मतभेद आहेत?
मतभेद असे नाहीत. जे आहेत, ते आपण अॅक्सेप्टच केलं आहे. आता मतभेद म्हणजे, काही गोष्टी आवडत नाहीत बघा. ज्या गोष्टी मला नीट, बाबांपेक्षा जास्त समजतात, त्या मला सांगितल्यावर खूप राग येतो. कोणी आलं, गेलं की त्यांच्याबरोबरचे ड्रायव्हर, मदतनीस यांना जेवण दिलं की नाही, असं विचारतात. मी आता म्हणते, असं विचारणं हा माझा अपमान आहे. तुमच्यापेक्षा जास्त समजतं मला!
आयुष्यातल्या अस्थिरतेबद्दल तुम्हाला काही वाटत नाही का?
नाही... मी कधी विचारच केला नाही. आम्ही सगळं डिसओन केलं. बंगला वगैरे ज्याचं त्याला देऊन टाकलं. माझ्या मुलांना आज एक हक्काची झोपडीही नाही. आमच्याकडे दया-करुणा पूवीर्पासूनच आहे. त्यामुळे फाटक्यातुटक्या कपड्यातली मुलं पाहिली की मला गिल्टी वाटतं...माझ्या मुलांचं बालपण असंच निघून गेलं.. कधी बिस्किटांचा पुडा नाही की स्वेटर्स नाहीत. माझे ब्लाउज घालून पोरं निजायची, थंडी वाजते म्हणून!
आनंदवनाच्या यशोदा
नागपूर येथील कृष्णशास्त्री घुले यांची इंदू ही मुलगी. इंटरमिजिएटपर्यंत शिक्षण. इंदूचा जन्म पाच मे 1926 चा. पुढे 18 डिसेंबर 1946 ला बाबा (मुरलीधर) आमटे यांच्याशी विवाह झाल्यानंतर त्या साधनाताई आमटे झाल्या. त्यांना डॉ. प्रकाश आणि डॉ. विकास ही दोन मुले आहेत. अत्यंत संपन्न परिवारातील साधनाताई, बाबांनी प्रचलित रूढी आणि परंपरेच्या विरोधात आरंभलेल्या यज्ञात तेवढ्याच समर्पितपणे अंतिम क्षणापर्यंत सहभागी झाल्या. शेवटच्या श्‍वासापर्यंत त्या आनंदवनाच्या यशोदा म्हणूनच वावरल्या. समाजाने वाळीत टाकलेल्या कुष्ठरोग्यांना त्यांनी मायेची उणीव जाणवू दिली नाही. सबंध देशात समाजकार्याचा आदर्श असलेल्या आनंदवनाच्या उभारणीसाठी त्यांनी आयुष्यभर प्रचंड हालअपेष्टा सहन केल्या. त्यांनी "समीधा' हे आत्मचरित्र लिहिले आहे. ते हिंदी, मराठी आणि इंग्रजी भाषांतून प्रकाशित झाले आहे. नऊ फेब्रुवारी 2008 रोजी बाबांचे निधन झाले. त्यानंतर त्यांनी आनंदवनातील निराधारांना प्रेमाची, मायेची उणीव भासू दिली नाही. बाबा गेल्यानंतर त्या खऱ्या अर्थाने आनंदवनाचा आत्माच होत्या. त्यांच्या निधनाने आता आनंदवनाचा आत्माच हरवला आहे.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
कुष्ठरुग्णांच्या झडू पाहणाऱ्या आयुष्यात चैतन्याची फुंकर मारण्याच्या ध्येयाने झपाटलेल्या बाबा आमटे नावाच्या वादळाला साथ करणे, ही सोपी गोष्ट नव्हती. ती साध्य करणाऱ्या साधनाताईंनी परस्परपूरक सहजीवनाचाही एक आदर्श निर्माण केला. बाबांएवढ्याच उत्कटतेने त्यांच्या कार्याशी समरस झालेल्या असूनही त्यांनी आपले स्निग्धपण जपले. त्यांच्या जाण्याने करपलेल्यांचे जगणे अभंग करणारी प्रसन्नता लोप पावली आहे. आपल्या सहवासाने जखमांनाही ममत्वाचा सुगंध देणारे व्यक्तिमत्त्व काळाच्या आड गेले आहे. श्रमनगरीतील सच्च्या पाईकांना शोकाकुल करून टाकले आहे. भामरागड पल्याडच्या आदिवासी प्रदेशात मानवतेची नवी पहाट जागविण्याची बाबांना लागलेली ओढ पूर्ण करण्यात साधनाताईंच्या मातृहृदयी प्रयत्नांचा मोठा वाटा होता. दुर्लक्षित प्रदेशातील जगण्याच्या औचित्यांचा शोध बाबांनी घेतला. त्यांच्या या संकल्पातील घट्टपणा ताईंच्या सोशीकतेने तोलून धरला होता.
बाबांच्या इच्छाशक्तीतून स्फुरलेल्या कल्पनांचा सरधोपट अंमल आखीव वळणावर नेऊन ठेवण्याचे महत्कार्य ताईंनी केले. बोलणे म्हणजे काय, याचा मुळीच गंध नसलेल्या आनंदवनातील आद्य रहिवाशांना पुढे अनेक सन्माननीयांपुढे बेधडक व्यक्त होण्याचे धडे खऱ्या अर्थाने ताईंच्या सहजवृत्तीने दिले. अविश्रांत श्रमाला मिळणाऱ्या परम आदरामुळे आनंदवनातील कुष्ठरुग्णांमध्ये आत्मतेजाचे स्फुल्लिंग चेतविले गेले होते. अडचणी निर्माण करणाऱ्या अनेकांचे गंड आपल्या अथक सेवेतून नेस्तनाबूत करण्याचा पायंडा आनंदवनाने घालून दिला होता. बाबांच्या वज्रनिर्धाराने अपंगांमधील न्यूनगंड नाहीसा झाला. ताईंच्या ममत्वाने अशा शेकडो अपरिचितांना जगण्याची नवसंजीवनी दिली. बाबांची जिद्द आणि साधनाताईंची सहृदयता यांचा हा संगम एवढा अद्‌भुत होता की, हातापायाची बोटे गळालेल्या महारोग्यांनी "अवसान गळणे' हा शब्दच आपल्या उर्वरित आयुष्यातून हद्दपार करून टाकला. एखादे काम करताना त्यात पूर्णपणे झोकून देणे, हा बाबांचा स्थायी भाव होता. अशा कार्यातील अनेक मानवी अडथळ्यांचा सामना करताना कमालीचे संतप्त झालेले बाबा अनेकांनी अनुभवले होते. त्यांच्यापुढे कसे जायचे, असा प्रश्‍न कार्यकर्त्यांना पडायचा. अशा समयी शांत आणि समन्वयी भूमिका घेणाऱ्या साधनाताईंचा आधार कार्यकर्त्यांना वाटत असे. निराधारांचे काळोखी जग उजळून टाकण्याच्या बाबांच्या सर्व संकल्पांना नंदादीपातील पणतीप्रमाणे शांतपणे तेवत साधनाताईंनी बळ दिले होते. बाबांची निष्ठा मेहनतीवर होती. पूजाअर्चांचे अवास्तव स्तोम त्यांना मान्य नव्हते. परंपरागत कर्मठ कुटुंबातून आल्यानंतरही ताईंनी आपल्या सर्व श्रद्धा बाबांवर समर्पित केल्या. बाबांना देव मान्य नव्हता. ताईंनी बाबांच्याच कार्यात देव शोधला. त्यांच्या नेमक्‍या या सात्विक आणि संवेदनशील स्वभावाचे गारुड बाबांनी मोठ्या अभिमानाने मिरविले. सेवेचा सहवास सोपविण्याने वृद्धिंगत होतो, थोपविण्याने नव्हे; हे मर्म ताईंनी खऱ्या अर्थाने ओळखले होते. अवघड कार्यालाही साधेपणाची जोड देण्यात त्यांचा हातखंडा होता. प्रत्येक दुःखात एक सर्वस्पर्शी आवाहन असावे, हा त्यांचा आग्रह होता. व्यथा आणि वेदनांशी त्यांनी आपणहून जोडलेल्या नात्यावर आयुष्याच्या कोणत्याही वळणांवर खंत, खेद वा विषादाची अस्पष्ट लकेरही उमटू दिली नाही. केवळ आनंदवनच नव्हे, तर सोमनाथ, अशोकवन, हेमलकसा, नागेपल्ली आदी सेवाप्रकल्पांवर राबणाऱ्या शेकडो हातांना त्यांनी आपुलकीचे आणि जिव्हाळ्याचे दान मुक्तहस्ते वाटले. अशा सर्व सेवकांना व्यथासंपन्न आयुष्यातही हसरेपण न विसरणाऱ्या साधनाताई सदोदित आठवत राहणार आहेत. प्रेम, सहानुभूती, दयेहून दुसरे अमोघ अस्त्र नाही, या जीवनसंहितेवर ताईंचा जीव होता. त्यांच्या लेखणीतूनही ही सौहार्दता पुरेपूर झळकली आहे. अनेक ज्येष्ठ साहित्यिकांचे आनंदवनासोबतचे स्नेहबंध क्षीण होऊ न देण्यात ताईंच्या पत्रव्यवहारांनी मोलाची भूमिका बजावली होती. आनंदवनाला भेट देणाऱ्या देशविदेशातील मान्यवरांना त्यांच्या निकोप स्वभावाचे सतत आकर्षण वाटत होते. आदिवासी प्रांतातील साध्याभोळ्या माडियांनी त्यांच्यात "आई' शोधली. शरीराची नासधूस झाल्याने जीवलगांना पारखे झालेल्या कुष्ठरुग्णांना त्यांच्यातील करुणेने जीव लावला. नर्मदा तीरावरील बाबांच्या वास्तव्यात त्या सोबत होत्या. गांधी-विनोबांच्या शिकवणुकीप्रमाणे त्या वागल्या. समाजातील अतिसामान्यांनी आपल्यावर अधिकार गाजवावा, असा उत्कट सहवास त्यांनी क्षणोक्षणी सर्वांना दिला. यातनाहीनांना स्वप्ने नसतात, असे बाबा म्हणत. बाबा नसते तर आयुष्य बेचव आणि मिळमिळीत झाले असते, ही ताईंची भावना होती. आधी बाबा गेले. आता ताईही नाहीत. आमटेंची नवी पिढीही समाजसेवेत उतरली आहे. "या भूमीला क्षरण नाही', हा आनंदवनातील सेवाव्रतींचा विश्वास त्यामुळेच अक्षुण्ण राहणार आहे. समाजकार्य उभे करण्यासाठी संसार उधळून टाकावा लागतो, हा समज आमटे दाम्पत्याने खोटा ठरविला. कारण त्यांत "ज्वाला' होती आणि ती पेलणारे "फूल'ही
बाबांच्या इच्छाशक्तीतून स्फुरलेल्या कल्पनांचा सरधोपट अंमल आखीव वळणावर नेऊन ठेवण्याचे महत्कार्य ताईंनी केले. बोलणे म्हणजे काय, याचा मुळीच गंध नसलेल्या आनंदवनातील आद्य रहिवाशांना पुढे अनेक सन्माननीयांपुढे बेधडक व्यक्त होण्याचे धडे खऱ्या अर्थाने ताईंच्या सहजवृत्तीने दिले. अविश्रांत श्रमाला मिळणाऱ्या परम आदरामुळे आनंदवनातील कुष्ठरुग्णांमध्ये आत्मतेजाचे स्फुल्लिंग चेतविले गेले होते. अडचणी निर्माण करणाऱ्या अनेकांचे गंड आपल्या अथक सेवेतून नेस्तनाबूत करण्याचा पायंडा आनंदवनाने घालून दिला होता. बाबांच्या वज्रनिर्धाराने अपंगांमधील न्यूनगंड नाहीसा झाला. ताईंच्या ममत्वाने अशा शेकडो अपरिचितांना जगण्याची नवसंजीवनी दिली. बाबांची जिद्द आणि साधनाताईंची सहृदयता यांचा हा संगम एवढा अद्‌भुत होता की, हातापायाची बोटे गळालेल्या महारोग्यांनी "अवसान गळणे' हा शब्दच आपल्या उर्वरित आयुष्यातून हद्दपार करून टाकला. एखादे काम करताना त्यात पूर्णपणे झोकून देणे, हा बाबांचा स्थायी भाव होता. अशा कार्यातील अनेक मानवी अडथळ्यांचा सामना करताना कमालीचे संतप्त झालेले बाबा अनेकांनी अनुभवले होते. त्यांच्यापुढे कसे जायचे, असा प्रश्‍न कार्यकर्त्यांना पडायचा. अशा समयी शांत आणि समन्वयी भूमिका घेणाऱ्या साधनाताईंचा आधार कार्यकर्त्यांना वाटत असे. निराधारांचे काळोखी जग उजळून टाकण्याच्या बाबांच्या सर्व संकल्पांना नंदादीपातील पणतीप्रमाणे शांतपणे तेवत साधनाताईंनी बळ दिले होते. बाबांची निष्ठा मेहनतीवर होती. पूजाअर्चांचे अवास्तव स्तोम त्यांना मान्य नव्हते. परंपरागत कर्मठ कुटुंबातून आल्यानंतरही ताईंनी आपल्या सर्व श्रद्धा बाबांवर समर्पित केल्या. बाबांना देव मान्य नव्हता. ताईंनी बाबांच्याच कार्यात देव शोधला. त्यांच्या नेमक्‍या या सात्विक आणि संवेदनशील स्वभावाचे गारुड बाबांनी मोठ्या अभिमानाने मिरविले. सेवेचा सहवास सोपविण्याने वृद्धिंगत होतो, थोपविण्याने नव्हे; हे मर्म ताईंनी खऱ्या अर्थाने ओळखले होते. अवघड कार्यालाही साधेपणाची जोड देण्यात त्यांचा हातखंडा होता. प्रत्येक दुःखात एक सर्वस्पर्शी आवाहन असावे, हा त्यांचा आग्रह होता. व्यथा आणि वेदनांशी त्यांनी आपणहून जोडलेल्या नात्यावर आयुष्याच्या कोणत्याही वळणांवर खंत, खेद वा विषादाची अस्पष्ट लकेरही उमटू दिली नाही. केवळ आनंदवनच नव्हे, तर सोमनाथ, अशोकवन, हेमलकसा, नागेपल्ली आदी सेवाप्रकल्पांवर राबणाऱ्या शेकडो हातांना त्यांनी आपुलकीचे आणि जिव्हाळ्याचे दान मुक्तहस्ते वाटले. अशा सर्व सेवकांना व्यथासंपन्न आयुष्यातही हसरेपण न विसरणाऱ्या साधनाताई सदोदित आठवत राहणार आहेत. प्रेम, सहानुभूती, दयेहून दुसरे अमोघ अस्त्र नाही, या जीवनसंहितेवर ताईंचा जीव होता. त्यांच्या लेखणीतूनही ही सौहार्दता पुरेपूर झळकली आहे. अनेक ज्येष्ठ साहित्यिकांचे आनंदवनासोबतचे स्नेहबंध क्षीण होऊ न देण्यात ताईंच्या पत्रव्यवहारांनी मोलाची भूमिका बजावली होती. आनंदवनाला भेट देणाऱ्या देशविदेशातील मान्यवरांना त्यांच्या निकोप स्वभावाचे सतत आकर्षण वाटत होते. आदिवासी प्रांतातील साध्याभोळ्या माडियांनी त्यांच्यात "आई' शोधली. शरीराची नासधूस झाल्याने जीवलगांना पारखे झालेल्या कुष्ठरुग्णांना त्यांच्यातील करुणेने जीव लावला. नर्मदा तीरावरील बाबांच्या वास्तव्यात त्या सोबत होत्या. गांधी-विनोबांच्या शिकवणुकीप्रमाणे त्या वागल्या. समाजातील अतिसामान्यांनी आपल्यावर अधिकार गाजवावा, असा उत्कट सहवास त्यांनी क्षणोक्षणी सर्वांना दिला. यातनाहीनांना स्वप्ने नसतात, असे बाबा म्हणत. बाबा नसते तर आयुष्य बेचव आणि मिळमिळीत झाले असते, ही ताईंची भावना होती. आधी बाबा गेले. आता ताईही नाहीत. आमटेंची नवी पिढीही समाजसेवेत उतरली आहे. "या भूमीला क्षरण नाही', हा आनंदवनातील सेवाव्रतींचा विश्वास त्यामुळेच अक्षुण्ण राहणार आहे. समाजकार्य उभे करण्यासाठी संसार उधळून टाकावा लागतो, हा समज आमटे दाम्पत्याने खोटा ठरविला. कारण त्यांत "ज्वाला' होती आणि ती पेलणारे "फूल'ही
