ग्राहक दिन

१५ मार्च, जागतिक ग्राहक हक्क दिन! या दिनाचे महत्त्व म्हणजे ग्राहकाला त्याचे ‘अस्तित्वङ्क दाखवून देणारा हा दिवस, तसेच त्याला ‘ग्राहकङ्क म्हणून असणाèया ‘हक्कांचीङ्क जाणीव करून देणारा हा दिवस! याची सुरुवात अशी झाली की, १९६२ साली जेव्हा जॉन. एफ्.केनेडी अमेरिकेच्या राष्ट्राध्यक्ष पदासाठी निवडणुकीस उभे होते तेव्हा निवडणुकीच्या प्रचाराचे वेळी त्यांनी जनतेला म्हटले की, ‘मला जर तुम्ही निवडून दिलेत तर ग्राहकांचा प्रतिनिधी म्हणून मी काम करेन. आणि जेव्हा ते निवडून आले तेव्हा खरंच त्यांनी काँग्रेसच्या सीनेटमधील पहिल्या भाषणात ग्राहकांना चार हक्क प्रदान केल्याचे जाहीर केले. ते हक्क म्हणजे १) माहिती मिळविण्याचा हक्क २) निवडीचा हक्क ३) सुरक्षिततेचा हक्क ४) ‘ग्राहकङ्क म्हणून आपले म्हणणे ऐकून घेतले जाण्याचा हक्क आणि हा दिवस होता १५ मार्च. या चार हक्कात नंतर १९८५
साली ‘कंझ्युर इंटरनॅशनलङ्क या जागतिक स्तरावर काम करणाèया संस्थेने आणखी चार हक्कांची भर घातली ते हक्क म्हणजे - १) मुलभूत गरजा पुरविल्या जाण्याचा हक्क २) तक्रार निवारणाचा हक्क ३) आरोग्यदायी पर्यावरणाचा हक्क आणि ४) ग्राहक शिक्षणाचा हक्क!
अमेरिकेतील ग्राहकही ‘राजाङ्क होण्यामागचे कारण हे की तिथले लोक प्रदान केलेल्या या हक्कांचा वस्तू आणि सेवांच्या देवघेव व्यवहारात पुरेपूर उपयोग करून घेण्याची जबाबदारी व्यवस्थित पार पाडतात. तेथील बाजारावर ग्राहकांचाच कसा वचक आहे याचा अनुभव आपल्याला तेव्हा येतो जेव्हा आपण तिकडच्या मॉलमधे खरेदी केलेली एखादी वस्तू काही कारण न सांगता, फक्त खरेदीची पावती दाखवून महिना-दोन महिन्याने सुद्धा ती परत करून आपले पैसे परत मिळवतो.
२४ डिसेंबर १९८६ साली भारतात या ग्राहक हक्कांचे संरक्षण करणारा ‘ग्राहक संरक्षण कायदाङ्क अस्तित्वात आला. यातील तरतुदीनुसार ग्राहकांना न्याय मिळावा, त्यांच्या पैशाचे मोल त्यांना खात्रीने मिळावे म्हणून १९८९ पासून अगदी जिल्हा पातळीपासून राज्य आणि राष्ट्रीय पातळीपर्यंत ग्राहक न्यायालयांची स्थापनाही झाली आहे. त्यामुळे आपल्यावर होणाèया अन्यायाच्या विरुद्ध लढण्याचे एक शस्त्रही आज ग्राहकांना हक्कांबरोबर मिळाले आहे. महाराष्ट्रातच आज एकूण ४० जिल्हामंच कार्यरत आहेत. गेल्या ३०-३२ वर्षात ग्राहकांध्येही थोडी प्रगती झालेली आहे हे आज एकूणच येणाèया तक्रारींवरून आणि त्यांच्या प्रकारांवरून लक्षात येते. परंतु तरीसुद्धा असं वाटतं की आपण अजूनही अमेरिकेच्या फार मागे आहोत. आपलं काही बिनसलं, टीव्ही, वॉqशग मशीन वगैरे बंद पडलं की आपल्याकडचा ग्राहक जागा होतो आणि मग त्याला आपले हक्क आठवतात आणि टीव्ही, मशीन वगैरेंच्या दुरुस्तीसाठी त्याची धावाधाव होते. खरेदी करताना पावती घेतली की नाही हे तो आठवू लागतो, हमी काळात टीव्ही बिघडला का हा विचार करतो. मग त्या डीलरशी झटापट, १०-१२ फोन, त्याच्या दुकानात १२-१५ खेपा, पत्रांचा पाऊस वगैरे गोष्ट करण्यात त्याचा वेळ, पैसा आणि शक्ती वाया घालवतो. तरीही नाहीच जमलं तर ‘ग्राहक न्यायालयङ्क कुठे आहे इथपासून त्याला तयारी करावी लागते.
२०व्या शतकात हा ग्राहक अगदीच अनभिज्ञ होता पण आता निदान तक्रार निवारणाच्या हक्काची तरी जाणीव त्याला झाली असल्याचे चित्र दिसते. पण आज २१व्या शतकात वस्तु-सेवा खरेदी करतानाच आपल्या हक्कांची जाणीव त्या ग्राहकाला असणे इतकेच नव्हे तर ती जाणीव त्याने दुकानदाराला, पर्यायाने उत्पादित कंपनीला करून देणे अपेक्षित आहे.
एवढेच नव्हे, तर ग्राहकाला मिळालेल्या हक्कांची या वस्तु आणि सेवा देणाèया उत्पादकांना आणि संस्थांना एवढी जरब बसली पाहिजे की वरील प्रसंग येताच कामा नयेत आणि जरी चुकून आलेच तर ताबडतोब ग्राहकांच्या तक्रारींचं निराकरण होणे आवश्यक आहे. तरच ग्राहक थोडा जागृत झाला आहे. ग्राहक शिक्षणाचा त्याच्यावर थोडातरी परिणाम झाला आहे असं म्हणता येईल.माणूस हा जन्माच्या आधीपासून ते मृत्यूनंतरही ‘ग्राहकङ्कच असतो. मग तो वस्तु-उत्पादक असो qकवा सेवा-चालक असो! पण हे वास्तव या दोघांनाही उमगेल तर ना! याविषयी सर्वसामान्यांना जागरुक करण्याच्या हेतुने १९८४ सालापासून मुंबई ग्राहक पंचायतीच्या अनेक कार्यकत्र्यांनी दर आठवड्याला लेख लिहिण्याचा प्रघात सुरू केला आणि अशी सलग २० वर्षे त्यांनी लेखन केले. या सदरांची जबाबदारी मुख्यत: माझ्यावर असल्याने मला जास्त वेळा लेखन करावं लागलं आणि मी ते केलं! त्यातूनच मैत्रेय प्रकाशनाने प्रकाशित केलेलं माझं ग्राहकराजा, जागा हो! हे पुस्तक आकाराला आलं
 पुस्तकात सर्व लेख घेणे शक्य नसल्याने काही लेखांचाच संग्रह तयार केला आहे. त्यात ग्राहकांना रोजच्या
व्यवहारात उपयुक्त ठरणारे अनेक विषय घेतले आहेत. बाजारात वस्तु-सेवा खरेदी करताना काय काळजी घ्यावी, एखाद्या इस्तितळात जायची वेळ आल्यास ग्राहक म्हणून तुचे हक्क आणि सेवा देणाèया डॉक्टर, हॉस्पिटलच्या काय
जबाबदाèया आहेत, ग्राहक संरक्षण कायदा ग्राहकांचे कसे संरक्षण करतो, कोणतीही मोठी, टिकावू वस्तु खरेदी करताना कोणता तपशील पाहावा. सहलीला जातानाचे आपले हक्क लक्षात ठेवून सेवाचालकांवर नियंत्रण कसे ठेवावे, बँकांबाबत आपले हक्क संरक्षित कसे ठेवावेत, तसेच बँकींग लोकपाल, लोकायुक्त कायदा आणि ग्राहक वीज कायदा अशा काही कायद्यांचीही थोडक्यात माहिती पुस्तकात दिली आहे. तसेच सोन्या-चांदीच्या बाबतीत आपली किती आणि कशी फसगत होते, ती कशी टाळता येईल हे ही सांगितले आहे. प्रत्येक ग्राहकाला या पुस्तकातून काही ना काही उपयुक्त माहिती मिळते. नुकतीच या पुस्तकाची तिसरी आवृत्ती प्रकाशित झाली. त्यावरुन या पुस्तकाची उपयुक्तता कुणाच्याही लक्षात यावी.
आजच्या ग्राहकापुढे आज अनेक आव्हाने आहेत. वस्तुंच्या नव्या नव्या प्रकाराुंळे आणि या ई-सेवाुंळे (इलेक्ट्रॉनिक) कालचा ग्राहक आजही तितकाच गोंधळलेला दिसतो. आज बाजारात निरनिराळ्या प्रकारच्या वाहनांची रेलचेल आहे. एकाच वस्तुच्या निर्मितीसाठी कंपन्याही अनेक आहेत. पुर्नघरबांधणीचे वारेही जोरदार वाहात आहे. इलेक्ट्रॉनिक क्षेत्रातही मोबाईल, आयपॅडसारख्या वस्तुंचा सुळसुळाट इतका झाला आहे की आपल्याकडे ह्या वस्तु हव्याच अशी मानसिकता ग्राहकांची झाली आहे पण अशा वेळेस ग्राहक म्हणून असलेल्या हक्कांचा उपयोग करण्याची फार मोठ्ठी जबाबदारी ग्राहकावर आहे आणि ही वाहनं, घराची पुर्नबांधणी, इलेक्ट्रॉनिक वस्तुंच्या बाबतीत तरी आपल्या हक्कांचा योग्य तो उपयोग त्या वस्तु-सेवा खरेदी करण्यापूर्वीपासूनच करणे हिताचे ठरेल. ‘बघू नंतरङ्क अशी बेपर्वा वृत्ती दाखवून चालणार नाही कारण ते सर्वच दृष्टींनी (वेळ-पैसा-शक्ती) फारच महागात पडेल. म्हणून मला असं वाटतं, आजच्या १५ मार्चच्या ‘ग्राहक हक्क दिनाङ्क निमित्ताने ‘आम्ही वस्तु-सेवा खरेदी करण्यापासूनच सर्व हक्कांचा पुरेपूर उपयोग करून घेण्याची जबाबदारी पार पाडूङ्क ही खूणगाठ प्रत्येक ग्राहकाने मनाशी बांधली तरी आजचा दिवस खèया अर्थाने साजरा झाल्याचे समाधान वाटेल! मार्गदर्शक म्हणून ‘ग्राहकराजा, जागा हो!ङ्क हे पुस्तक तर
सोबतीला आहेच.
-सौ. वनमाला मंजुरे
माजी सदस्य ग्राहक न्यायालय
मोबाईल - ९८२१७०७१४०
५०२, वरलक्ष्मी हौqसग सोसायटी,

२२, हनुान रोड, पंजाब नॅशनल बँकेशेजारी,
हेडगेवार मैदानासमोर, विलेपार्ले (पू.),
मुंबई- ४०००५७

SHARE THIS